Antarctica: een kwetsbare balans tussen natuurbehoud en toerisme

Antarctica: een ware wildernis

“Antarctica is een echte wildernis zonder permanente inwoners en zonder centrale overheid,” zegt Machiel Lamers, universitair hoofddocent bij de Environmental Policy Group van Wageningen University & Research. Het continent wordt beheerd middels het Antarctisch Verdragsysteem (Antarctic Treaty System), een bijzondere internationale overeenkomst waarbij 57 landen betrokken zijn en 29 een ‘consultatieve status’ hebben, oftewel stemrecht. Het verdrag bevordert vrede, wetenschap en milieubescherming, verbiedt militaire activiteiten, mijnbouw en territoriale aanspraken, en zorgt ervoor dat Antarctica uitsluitend voor vreedzame en wetenschappelijke doeleinden wordt gebruikt.

Lamers doet sinds 2004 onderzoek in deze regio en draagt bij aan een reeks bredere Nederlandse wetenschappelijke initiatieven. “Landen die deelnemen aan het Antarctisch Verdrag kunnen alleen meebeslissen als ze aanzienlijke onderzoeksactiviteiten in Antarctica kunnen aantonen,” legt Lamers uit. Dit heeft Nederland ertoe aangezet te investeren in projecten zoals Pro-Act en ANTARC-SHIP, met bijdragen van onder andere collega’s van het departement Milieuwetenschappen, de Universiteit Utrecht en de Rijksuniversiteit Groningen. De afgelopen twee jaar hebben Cajiao en Obermann zich bij zijn team aangesloten om de milieueffecten van toerisme in het gebied en de mogelijkheden voor beheer en regulering te onderzoeken.

Antarctica op de bucketlist

Uitdagingen zoals klimaatverandering, groeiend toerisme en geopolitieke belangen onderstrepen de noodzaak om Antarctica’s toekomst te blijven beschermen. Een van de meest urgente zorgen is de snelle groei van het toerisme. Het aantal bezoekers steeg van 7.500 in 1990 naar 75.000 in 2020 en bereikte een piek van 122.000 in het laatste seizoen. Het is niet alleen de hoeveelheid bezoekers die onderzoekers zorgen baart, maar ook de veranderende aard van het toerisme. “Niet zo lang geleden wisten toeristen die Antarctica bezochten al veel over de regio voordat ze aan hun reis begonnen,” zegt Cajiao. “Een expeditie vereiste grote interesse, uitgebreide voorbereiding en aanzienlijke inspanning.” Dat is de afgelopen jaren drastisch veranderd. Nieuwe ‘expeditiecruise’ schepen hebben hun intrede gedaan, klimaatverandering verlengt het reisseizoen en wetenschappelijke infrastructuur heeft -onbedoeld- de deur verder geopend voor touroperators, wat een nieuw soort bezoekers aantrekt. “Vandaag de dag komen veel mensen voor een gezinsvakantie of simpelweg omdat Antarctica op hun bucketlist staat,” aldus Cajiao.

Navigeren in toerismeregulering

Het reguleren van toerisme in Antarctica is uitdagend omdat de regio een wereldwijd gemeengoed is dat collectief wordt beheerd door het Antarctisch Verdragsysteem via consensusbesluitvorming. Veel touroperators zijn lid van de International Association of Antarctica Tour Operators (IAATO), die vrijwillige richtlijnen hanteert om veilig en milieuvriendelijk reizen te bevorderen. Toch merkt Cajiao op: “Hoewel de meeste touroperators proberen hun impact te minimaliseren, profiteren ze ook van de groeiende interesse in het gebied. De sector kan zichzelf niet beperken in termen van groei.”

Onderzoek voor beleidsoplossingen

De 29 consultatieve partijen van het ATS spannen zich nu in om een regelgevend kader voor toerisme op te stellen, waarbij Nederland een voortrekkersrol speelt. Het doel is om tegen 2028 een akkoord te bereiken over een uitgebreid kader. “Ons onderzoek is erop gericht beleidsmakers de wetenschappelijke basis te geven die ze nodig hebben om geïnformeerde beslissingen te nemen over het reguleren van toerisme,” legt Lamers uit. Een deel van zijn werk richt zich op het kwantificeren van de CO2-uitstoot van toerisme in de regio en het stimuleren van milieubewustzijn onder touroperators. “Voorheen richtte onderzoek zich vooral op de lokale effecten van toerisme,” voegt hij toe. “Nu kijken we naar het grotere geheel, bijvoorbeeld naar de mogelijkheden en beperkingen van zelfregulering, zoals onderzocht wordt door onze promovenda Anisja Obermann, die tools ontwikkelt om toeristenstromen en hun impact effectief te beheren.”

Het onderzoek van Cajiao vult dit aan door de menselijke impact van zowel onderzoek als toerisme te analyseren, de gevoeligheid van locaties en de effecten van bezoeken te beoordelen, en de gedeelde infrastructuur, zoals landingsbanen, onder de loep te nemen. “Het door wetenschappers en toeristen gedeelde gebruik van faciliteiten, zoals landingsbanen, verhoogt de omvang en frequentie van het toerisme,” legt ze uit, waarbij ze de cumulatieve effecten van kortere, frequentere reizen benadrukt. Hoewel het opstellen van regels tijd kost, is de impact van haar onderzoek nu al zichtbaar. “Toen we schade aan mosbedden op Barrientos Island koppelden aan toeristische activiteiten, werd het gebied gesloten,” herinnert Cajiao zich. Lamers voegt daaraan toe: “IAATO-touroperators nemen vaak proactieve maatregelen om milieuproblemen aan te pakken, nog voordat regelgeving wordt ingevoerd. Ze wachten niet op staten om hen te vertellen wat ze moeten doen en nemen over het algemeen onderzoeksresultaten en advies over lokale impact heel serieus.”

Een marathon lopen op Antarctica?

Cajiao merkt op dat klimaatverandering een aanzienlijke impact heeft op het toerisme in Antarctica. “De regio is nu over een langere periode toegankelijk, van oktober tot april, en touroperators trekken verder het gebied in om toeristen een authentieke ‘wilderniservaring’ te bieden.” Het groeiende aantal bezoekers roept een fundamentele vraag op: wat is het doel van toerisme in deze kwetsbare regio? “Willen we het gebied blootstellen aan puur recreatieve activiteiten, zoals recente ultramarathons, of moet het een plek blijven waar mensen inzicht krijgen in de grootsheid en kwetsbaarheid van ecosystemen?” vraagt Cajiao zich af. Dit sluit ook aan bij een bredere mondiale kwestie: de explosieve groei van toerisme. “Sommige mensen reizen alleen voor een selfie, wat helemaal niets bijdraagt aan het lokale ecosysteem,” zegt Cajiao. Lamers voegt daaraan toe: “Voor veel bezoekers is een reis naar Antarctica één van de meest unieke ervaringen van hun leven. En dat is het ook! Het is een adembenemende reis. Maar de vraag blijft: hoe beïnvloedt deze toename in toerisme de kwetsbare ecosystemen die de ervaring zo uniek maken?”

Onderzoek naar beperkende maatregelen

Samen met collega’s van de WUR-groepen Earth Systems & Global Change en Cultural Geography onderzoekt Lamers maatregelen zoals beperkingen of compensatiemechanismen om deze uitdagingen aan te pakken. “Er zijn veel obstakels voordat beperkingen op sitebezoeken, aantallen toeristen of schepen kunnen worden ingevoerd,” legt hij uit, “maar het doel is om de impact van toerisme op ecosystemen te beoordelen en te beheersen en manieren te vinden om bij te dragen aan het behoud van het gebied.” Door te meten, te monitoren en inzichten te verschaffen in de acceptatie van impact en regelgevingsopties, proberen onderzoekers aangrijpingspunten te creëren voor actie. "Ook als het niet lukt om dit tegen 2028 te realiseren, hopen we in ieder geval een bredere discussie op gang te brengen over de waarde van Antarctica’s ecosysteem voor toeristen en hoe die waarde kan bijdragen aan het behoud ervan."